Οδηγός ΤΒ: Κεφάλαιο 4.5 (αναλυτική έκδοση)

18.05.2023 - Γενικά Άρθρα

Προσαρμογή

Με τον όρο «προσαρμογή» (αγγλ. adaptation) νοείται κάθε ειδική πρόβλεψη για χρήστες με αναπηρία που επιτρέπει την πρόσβαση και την ευκολία χρήσης, σε ίση βάση με το υπόλοιπο κοινό.

Με τον όρο «εναλλακτική προσαρμογή» νοείται κάθε «εγγενείς[1]» ή «εξωγενείς[2]» εναλλακτική λύση που προβλέπεται και επιτρέπει σε κάποιες κατηγορίες χρηστών με αναπηρία την παράκαμψη εμποδίων (φυσικών ή προσβασιμότητας) και την πλήρη πρόσβαση, χωρίς να βλάπτονται και σε ίση βάση με το υπόλοιπο μαζικό κοινό. Για παράδειγμα, σε μια κεντρική είσοδο με σκάλες, η διάθεση παράπλευρης ράμπας ή η διάθεση σε μικρή απόσταση δευτερεύουσας εισόδου χωρίς σκαλοπάτια συνιστούν εναλλακτικές επιλογές. Οι εναλλακτικές προσαρμογές αποτελούν στοιχείο της «προσβασιμότητας», φυσικής και ψηφιακής (βλ. ενότητες 4.8.4 και 4.8.5).

Υποβοηθητικές προσαρμογές

Με τον όρο «υποβοηθητική προσαρμογή» νοείται κάθε πρόσθετη «λύση» που προβλέπεται εκ σχεδιασμού και κάνει πιο εύκολη, ασφαλή και αυτόνομη την πρόσβαση και τη χρήση για κάποιες κατηγορίες χρηστών με αναπηρία, χωρίς όμως να συνιστά εμπόδιο ή να βλάπτει για το υπόλοιπο κοινό. Για παράδειγμα, ο οδηγός όδευσης τυφλών[3] κατά μήκος μιας διαδρομής, η προβολή εμποδίων στο έδαφος για χρήστες λευκού μπαστουνιού και οι χειρολαβές δίπλα στη λεκάνη ενός WC συνιστούν υποβοηθητικές προσαρμογές.

Οι υποστηρικτικές προσαρμογές συμπεριλαμβάνουν και «λύσεις» καλύπτουν την όποια δυσκολία κάποιων κατηγοριών χρηστών με αναπηρία (σε σχέση με τους υπόλοιπους):

να εντοπίσουν και αναγνωρίσουν στοιχεία που συνθέτουν το περιβάλλον (π.χ. η επισήμανση ενός WC κοινού με κατάλληλη ταμπέλα που φέρει το Διεθνές Σύμβολό Πρόσβασης), καθώς και
να αντιληφθούν εξελίξεις στο περιβάλλον (π.χ. η ηχητική σήμανση σε φωτεινούς σηματοδότες διαβάσεων πεζών).

Οι υποστηρικτικές προσαρμογές αποτελούν στοιχείο της της «προσβασιμότητας», φυσικής και ψηφιακής (βλ. ενότητες 4.8.4 και 4.8.5).

(!) Η ειδοποιός διαφορά μεταξύ εναλλακτικών προσαρμογών και των υποβοηθητικών προσαρμογών είναι ότι οι πρώτες σχετίζονται με εμπόδια (χωρίς αυτές αποκλείονται από την πρόσβαση κάποιες κατηγορίες χρηστών), ενώ οι δεύτερες συνιστούν στην ουσία διευκολύνσεις και υπεύθυνα μέτρα πρόληψης ατυχημάτων (χωρίς αυτές διακυβεύεται για κάποιες κατηγορίες χρηστών η αυτονομία, η ασφάλεια ή/και η ευκολία πρόσβασης/ χρήσης).

Εύλογες προσαρμογές

Σύμφωνα με το άρθρο 2 της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρίες, «εύλογες προσαρμογές» (αγγλ. reasonable accommodations[4]) είναι οι:

απαραίτητες και κατάλληλες τροποποιήσεις και ρυθμίσεις, οι οποίες δεν επιβάλλουν ένα δυσανάλογο ή αδικαιολόγητο βάρος, όπου απαιτείται σε μια συγκεκριμένη περίπτωση, προκειμένου να διασφαλιστούν, για τα άτομα με αναπηρίες, η απόλαυση ή η άσκηση, σε ίση βάση με τους άλλους, όλων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και θεμελιωδών ελευθεριών.

Η προσαρμογή θεωρείται εύλογη όταν: (α) δικαιολογείται από την κατηγορία και τον βαθμό βαρύτητας της αναπηρίας, (β) δεν δημιουργεί δυσανάλογο βάρος στον φορέα που την παρέχει (π.χ. το κόστος δεν είναι τόσο υψηλό ώστε να δημιουργεί οικονομικό πρόβλημα).

(!) Εάν το κράτος επιχορηγεί την εφαρμογή των εύλογων προσαρμογών, τότε το ζήτημα της δυσανάλογης επιβάρυνσης δεν τίθεται καν και ο εργοδότης/πάροχος οφείλει να προχωρήσει στην εφαρμογή τους.

Η έννοια των «εύλογων προσαρμογών» ποικίλλει από χώρα σε χώρα, ανάλογα με την πολιτισμική προσέγγιση, το νομικό σύστημα, τις πολιτικές προστασίας των δικαιωμάτων και την ισχύουσα νομοθεσία. Η ερμηνεία της λέξης «εύλογων» επηρεάζεται από πολιτιστικούς και υλικούς παράγοντες (π.χ. τι δράσεις θεωρούνται εύλογες σε μια συγκεκριμένη χώρα για ένα άτομο με αναπηρία), όπως και η έννοια των «δυσανάλογων ή υπέρμετρων επιβαρύνσεων», η οποία εξαρτάται από τον πλούτο της χώρας, τους διαθέσιμους και κατά συνέπεια επενδύσιμους πόρους, καθώς και τον βαθμό αναγνώρισης και σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην εν λόγω χώρα. Ομοίως, η ερμηνεία της λέξης «προσαρμογή» επίσης μπορεί να ποικίλλει, για παράδειγμα, ανάλογα με τη διαθέσιμη τεχνολογία. Στη χώρα μας η έννοια των «εύλογων προσαρμογών» και η υποχρέωση εφαρμογής τους για τα άτομα με αναπηρία εισάγεται αρχικά με τον ν.3304/2005, και συγκεκριμένα στο άρθρο 10, και επαναπροσδιορίσθηκε με την κατάργηση του ν.3304/2005 από τον ν.4443/2016.

(!) Στη χώρα μας, η νομοθεσία οριοθετεί (περιορίζει) τις «εύλογες προσαρμογές» και κατ’ επέκταση την «άρνηση εύλογων προσαρμογών» ως στοιχείο της αρχής της μη διάκρισης (ίση μεταχείριση) αποκλειστικά και μόνο στον τομέα της απασχόλησης και της επαγγελματικής κατάρτισης. Η ΣΔΑΑ η υποχρέωση παροχής εύλογων προσαρμογών αφορά σε όλους τους τομείς προκειμένου να διασφαλιστούν, για τα άτομα με αναπηρίες, η απόλαυση ή η άσκηση, σε ίση βάση με τους άλλους, όλων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και θεμελιωδών ελευθεριών, ενώ ειδική αναφορά γίνεται στα άρθρα 25 «Εκπαίδευση» και 27 «Εργασία και Απασχόληση».

(i) Σύμφωνα με το άρθρο 2 «Ορισμοί» της ΣΔΑΑ, η μη εφαρμογή «εύλογων προσαρμογών» συνιστά διάκριση.

(i) Η βασική διαφορά μεταξύ «προσβασιμότητας» και «εύλογων προσαρμογών» είναι πως η προσβασιμότητα αφορά στη διασφάλιση της απουσίας εμποδίων για το μέγιστο δυνατό εύρος χρηστών (συλλογικά), ενώ η εύλογη προσαρμογή εστιάζει στη διασφάλιση της πρόσβασης για συγκεκριμένο χρήστη (εξατομικευμένα). Κατά συνέπεια οι «εύλογες προσαρμογές» μπορεί να αφορούν σε εξατομικευμένες παρεμβάσεις για την άρση κάθε μορφής φραγμού (κανονιστικού, φυσικού, αρχιτεκτονικού, επικοινωνιακού, τεχνολογικού, κ.λπ.).

Ως «εύλογες προσαρμογές» λοιπόν μπορούν να θεωρηθούν (ενδεικτικά):

η διασφάλιση ίσων ευκαιριών κατά τη διαδικασία αιτήσεων εργασίας[5], εκπαιδευτικών εξετάσεων, κ.λπ.
τροποποίηση πολιτικών, πρακτικών και διαδικασιών και διευκόλυνση ατόμου με αναπηρία να εξασκήσει την εργασία του, να παρακολουθήσει την εκπαιδευτική δραστηριότητα, κ.λπ.
παροχή ειδικής εκπαίδευσης ή πρόσθετης κατάρτισης
παροχή «βοηθημάτων» και «υποστηρικτικής τεχνολογίας»
προσαρμογή του ωραρίου και του τόπου[6]/τρόπου εργασίας/εκπαίδευσης (τηλεργασία, τηλεκπαίδευση)
η διευκόλυνση ενός ατόμου με αναπηρία να απολαύσει παροχές και προνόμια στην εργασία του, στην εκπαίδευσή του, κ.λπ.
η διασφάλιση της προσβασιμότητας των εγκαταστάσεων (του χώρου, της επίπλωσης, της διάταξης, κ.λπ., για παράδειγμα η διάνοιξη μιας πόρτας ή η κατασκευή μιας ράμπας για χρήστη αναπηρικού αμαξιδίου)
η προσαρμογή του εξοπλισμού, του ωραρίου, του εκπαιδευτικού υλικού κ.λπ.
η αλλαγή συμπεριφοράς των συναδέλφων, εργοδοτών, εκπαιδευτικών, συνεκπαιδευμένων, κ.λπ.
η προσαρμογή του ίδιου του αντικειμένου της εργασίας ώστε άτομα με διαφορετικούς περιορισμούς να μπορούν να λειτουργήσουν ισότιμα[7]
η διασφάλιση της πρόσβασης στην επιμόρφωση
η παροχή «μορφών ζωντανής βοήθειας και ενδιαμέσων», όπως είναι οι διερμηνείς νοηματικής γλώσσας, οι συνοδοί για τα τυφλά άτομα, οι προσωπικοί εκπαιδευτές για την εκμάθηση του αντικειμένου της εργασίας για τα άτομα με νοητική αναπηρία κ.λπ.

Μορφές ζωντανής βοήθειας και ενδιαμέσων

Οι «Μορφές ζωντανής βοήθειας και ενδιαμέσων» (αγγλ. live assistance and ιntermediaries) περιλαμβάνουν οδηγούς/συνοδούς, αναγνώστες, επαγγελματίες διερμηνείς της νοηματικής γλώσσας και εν γένει όλα τα άτομα που διευκολύνουν την πρόσβαση των ατόμων με αναπηρία στις υπηρεσίες, στα κτίρια, στις εγκαταστάσεις που είναι ανοιχτές στο κοινό (άρθρο 9 «Προσβασιμότητα» της ΣΔΑΑ). Η προσαρμογή «μορφές ζωντανής βοήθειας και ενδιαμέσων» δεν έχει βρει ιδιαίτερη εφαρμογή στην περίπτωση της πρόσβασης στην τεχνολογία από τα άτομα με αναπηρία.

Βοηθήματα ή τεχνικά βοηθήματα

Ο όρος «βοηθήματα ή τεχνικά βοηθήματα» (αγγλ. aids) αναφέρεται σε προϊόντα που προέρχονται από το εμπόριο ή από διασκευές και χρησιμοποιούνται για να συντηρούν, αυξάνουν ή βελτιώνουν τις λειτουργικές ικανότητες των ατόμων με αναπηρία. Μπορεί να είναι βοηθήματα επικοινωνίας, πρόσβασης σε ηλεκτρονικό υπολογιστή, καθημερινής διαβίωσης, εκπαίδευσης, βελτίωσης της ακοής ή/και της όρασης, κινητικά βοηθήματα, βοηθήματα προσθετικής, αθλητικά βοηθήματα κλπ.

Υποστηρικτικές τεχνολογίες

Οι όροι «υποστηρικτικές τεχνολογίες» (αγγλ. assistive technologies) και «προσαρμοστικές τεχνολογίες» (αγγλ. adaptive technologies) είναι δύο όροι που συχνά χρησιμοποιούνται με τον ίδιο τρόπο, παρά τις διαφορές τους. Με τον όρο «προσαρμοστικές τεχνολογίες» αναφερόμαστε σε προσαρμογές, εναλλακτικές μορφές, υπάρχουσας τεχνολογίας που την καθιστούν κατάλληλη για χρήση από άτομα με αναπηρία (π.χ. μεγεθυντές οθόνης ή ειδικά πληκτρολόγια με ευμεγέθη πλήκτρα). Ο όρος «υποστηρικτικές τεχνολογίες», είναι γενικότερος όρος και περιλαμβάνει εκτός από την προσαρμοστική τεχνολογία, στοχευμένες τεχνολογίες υποβοήθησης (π.χ. ακουστικά βαρηκοΐας και ηλεκτροκίνητα αναπηρικά αμαξίδια) και αποκατάστασης (π.χ. ρομποτικές συσκευές αποκατάστασης) των ατόμων με αναπηρία, οι οποίες έχουν ως γενικότερο σκοπό να ενισχύσουν την ανεξαρτησία και τις λειτουργικές ικανότητες ενός ατόμου (The Assistive Technology Act, 1998).

(i) Η κοινωνική προσέγγιση της αναπηρίας προσδίδει μια πολύ σημαντική πλευρά στον ρόλο της υποστηρικτικής τεχνολογίας, η οποία αξιοποιείται προκειμένου να υποστηρίξει τη λειτουργικότητα των ατόμων με δυσκολίες ώστε η σχέση τους με το περιβάλλον να μην καταλήγει σε «αναπηρία» (Cook et al., 2007).

(i) Ειδικά στον τομέα της απασχόλησης (αλλά και της εκπαίδευσης), η χρήση «υποβοηθητικών συσκευών» ή «υποστηρικτικής τεχνολογίας» είναι ιδιαίτερα σημαντική καθότι δίνει τη δυνατότητα σ’ έναν εργαζόμενο με συγκεκριμένη αναπηρία, να ασκήσει με επάρκεια τα εργασιακά του καθήκοντα. Η παροχή «υποστηρικτικής τεχνολογίας» σε έναν εργαζόμενο με αναπηρία συνιστά «εύλογη προσαρμογή».

(i) Οι κυριότερες κατηγορίες υποστηρικτικής τεχνολογίας είναι οι εξής:

Βοηθήματα καθημερινής ζωής. Πρόκειται για ένα σύνολο συσκευών που βοηθούν τα άτομα με αναπηρία στις καθημερνές δεξιότητες αυτοεξυπηρέτησης όπως στο φαγητό (π.χ. κούπες και ποτήρια με ειδικά προσαρμοσμένα περιστόμια), στο ντύσιμο (π.χ. ειδικά άγκιστρα για να κουμπώνουν τα κουμπιά), στην τουαλέτα (π.χ. κινητές ή σταθερές καρέκλες μπάνιου, βοηθήματα στήριξης για την τουαλέτα) κ.ά.
Βοηθήματα για τη βελτίωση της επικοινωνίας. Πρόκειται για συσκευές που απευθύνονται σε άτομα που αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην επικοινωνία, π.χ. άτομα με περιορισμούς ομιλίας και λόγου, με αναπτυξιακές διαταραχές κ.τ.λ. Παραδείγματα αυτής της κατηγορίας αποτελούν τα συστήματα επικοινωνίας βασισμένα σε σύμβολα, οι διακόπτες που ενεργοποιούνται με την ομιλία, οι ηλεκτρονικοί συνθέτες φωνητικών μηνυμάτων, οι ηλεκτρονικές συσκευές παραγωγής προφορικού ή γραπτού λόγου κ.ά.
Βοηθήματα κίνησης. Οι συσκευές αυτές διευκολύνουν τις κινήσεις του χρήστη τους μέσα στο περιβάλλον στο οποίο βρίσκονται, π.χ. σπίτι, σχολείο, εργασία κ.ά. Τέτοιου είδους συσκευές είναι π.χ. τα καροτσάκια, τα στηρίγματα βάδισης, οι ορθοστάτες, τα προσθετικά μέλη σώματος κ.ά.
Βοηθήματα ακοής. Αποτελούνται από συσκευές ή βοηθήματα ακοής, μέσω των οποίων επιδιώκεται να ενισχυθούν οι ακουστικές δυνατότητες των ατόμων με περιορισμούς ακοής, όπως ακουστικά, τηλέφωνα με χρήση κειμένου (αγγλ. text telephones), συστήματα ηχητικής ενίσχυσης, τηλεοράσεις που μεταφράζουν τον ήχο σε κείμενο (αγγλ. closed captioning devices), κ.λπ.
Βοηθήματα όρασης. Για τα άτομα με περιορισμούς όρασης υπάρχει μια μεγάλη ποικιλία συσκευών που μπορούν να τους βοηθήσουν σε διάφορους τομείς της καθημερινής τους ζωής, ιδιαίτερα στην εκπαίδευση, π.χ. ομιλούμενα λεξικά, συσκευές ηχογράφησης σημειώσεων κατά την παράδοση των μαθημάτων, μαθηματικοί υπολογιστές μεγενθυμένοι ή με δυνατότητα ομιλίας, φορητές συσκευές γραφής Braille κ.ά.
Βοηθήματα θέσης και τοποθέτησης του σώματος. Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει συσκευές που βοηθούν τα άτομα με κινητικές κυρίως αναπηρίες να εξασφαλίσουν καλύτερη ισορροπία και σταθερότητα στον κορμό και το κεφάλι, ελαττώνοντας την πίεση που ασκείται στο σώμα τους, π.χ. ειδικές καρέκλες που εμποδίζουν την ολίσθηση, συσκευές που συγκρατούν τα πόδια, ειδικές καρέκλες, ορθοστάτες κ.ά.
Βοηθήματα μάθησης. Κυρίως βοηθήματα που προϋποθέτουν τη χρήση του Η/Υ και απευθύνονται στα άτομα με αναπηρία, με σκοπό να προσφέρουν στήριξη κατά την εκπαιδευτική διαδικασία μέσα στην τάξη.
Βοηθήματα για ψυχαγωγία και αναψυχή. Πρόκειται για συσκευές που μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τα άτομα με αναπηρία, προκειμένου να ψυχαγωγηθούν αυτόνομα, π.χ. ειδικά λογισμικά για τον υπολογιστή, παιχνίδια με ειδικούς διακόπτες, ειδικά videos, CD ROM players κ.ά.

[1] Δηλ. κατασκευασμένη στο ίδιο περιβάλλον με το εμπόδιο (π.χ. εναλλακτική διαδρομή).

[2] Δηλ. κατασκευασμένη σε διαφορετικό περιβάλλον από το εμπόδιο, διασφαλίζοντας όμως την επίτευξη του αρχικού στόχου (π.χ. εναλλακτικό μέσο).

[3] Οδηγός όδευσης τυφλών είναι ειδική λωρίδα του δαπέδου από πλάκες διαφορετικής υφής και χρώματος από το υπόλοιπο δάπεδο, που αποσκοπεί στην καθοδήγηση και ασφαλή διακίνηση των ατόμων με περιορισμούς όρασης.

[4] Ο όρος «εύλογες προσαρμογές» προέρχεται από τον Αμερικάνικο Νόμο για την Αναπηρία (ADA - Americans with Disabilities Act), ο οποίος βασίζεται στο κοινωνικό μοντέλο της αναπηρίας και στο μοντέλο της δομικής ισότητας, το οποίο πρεσβεύει την άρση των δομικών εμποδίων.

[5] Π.χ. αντικατάσταση ενός γραπτού τεστ με μία συνέντευξη που θα επιτρέψει στο άτομο με μαθησιακές δυσκολίες να δείξει στον εργοδότη της ικανότητές του, διενέργεια συνεντεύξεων σε προσβάσιμο χώρο, χρήση διερμηνείας στη νοηματική γλώσσα κατά τη διάρκεια συνέντευξης για τη διευκόλυνση ενός κωφού υποψηφίου εργαζόμενου κ.λπ.

[6] Π.χ. η μετακίνηση ενός εργαζόμενου που απέκτησε αναπηρία σε πλησιέστερο στην κατοικία του υποκατάστημα.

[7] Π.χ. τοποθέτηση μετά από ατύχημα ενός ατόμου που ασκούσε χειρωνακτική εργασία σε διοικητική θέση, αλλαγή αρμοδιοτήτων σε έναν εργαζόμενο που απέκτησε μια χρόνια πάθηση κ.λπ.