Ζητήματα για τα άτομα με αναπηρία σε σχέση με το δομημένο περιβάλλον

Ο χρήστης ενός περιβάλλοντος μπορεί να συναντήσει δυσκολίες σε διάφορες φάσεις, όπως κατά την προσέγγιση και την είσοδό του στο περιβάλλον, στην προσπάθεια να προσανατολισθεί μέσα στο περιβάλλον και να επιλέξει τον προορισμό του, κατά τη διαδρομή προς τον προορισμό του, κατά την προσπάθειά του να χρησιμοποιήσει υποδομές, υπηρεσίες και εξοπλισμό που συναντά στο δρόμο του, κ.λπ. Κάποιοι μπορεί να δυσκολεύονται λιγότεροι και κάποιοι καθόλου. Όμως για κάποιους μπορεί να είναι μεγάλη πρόκληση. Στα άτομα αυτά συγκαταλέγονται διαφορετικές ομάδες πληθυσμού, οι οποίες όμως φέρουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: Σε σχέση με τους υπόλοιπους, εκδηλώνουν, προσωρινά ή μόνιμα, περιορισμένες ή διαφορετικές δυνατότητες να αντιληφθούν, να ακούσουν, να δουν, να επικοινωνήσουν, να προσανατολισθούν, να προσαρμοσθούν, να κινηθούν ή γενικότερα να λειτουργήσουν. με αποτέλεσμα σε κάποια φάση να συναντήσουν δυσκολίες με τη μορφή απαγορευτικών ή εξουθενωτικών εμποδίων, με τη μορφή απειλής ή ακόμα και με τη μορφή προσβολής. Και έτσι, να αναγκαστούν εγκαταλείψουν την προσπάθειά τους. Μπορεί μάλιστα, κάποιοι να μην το επιχειρήσουν καν γνωρίζοντας εξ αρχής ή πιστεύοντας ότι θα συναντήσουν στο περιβάλλον τέτοιες συνθήκες.

Οι «συνήθεις ύποπτοι» για τους οποίους τα εμπόδια/φραγμοί και η απουσία ικανών λύσεων για την περίπτωσή τους αποτελούν κρίσιμο παράγοντα που επηρεάζει σημαντικά την ποιότητα της εμπειρίας της χρήσης (βλ. «εμποδιζόμενα άτομα», ενότητα 4.3.5) είναι: τα άτομα με αναπηρία, στα οποία συγκαταλέγονται και τα άτομα με διαταραχές και τα άτομα με χρόνιες και σπάνιες παθήσεις, οι ηλικιωμένοι και υπερήλικες, οι έγκυες, τα άτομα με ασυνήθιστες σωματικές διαστάσεις, τα άτομα με αλλεργίες, τα άτομα με περιπτωσιακή ή παροδική απώλεια ή μείωση λειτουργιών. Επιπλέον, οι παρακάτω ομάδες, αν και γενικά συγκαταλέγονται σε κάποια από τις προηγούμενες, χρήζουν ειδικής αναφοράς, προκειμένου να αποδοθεί η απαραίτητη προσοχή τόσο στα χαρακτηριστικά όσο και στις ανάγκες του εκάστοτε συνοδευτικού εξωτερικού παράγοντα που τα διακρίνει και από τον οποίο εξαρτώνται: άτομα με συνοδούς, συμπεριλαμβανομένων των μικρών παιδιών με τον γονέα που τα συνοδεύει, άτομα που χρησιμοποιούν ή οδηγούν οποιουδήποτε τύπου αμαξίδιο, άτομα με εκπαιδευμένο σκύλο βοηθό ή σκύλο-οδηγό, άτομα που χρησιμοποιούν οποιουδήποτε τύπου βοηθήματα (βοηθήματα κινητικότητας, όρασης, ακοής, επικοινωνίας, υποστηρικτικές τεχνολογίες, κ.λπ.).

Η παράθεση των παραπάνω κατηγοριών είναι ενδεικτική και όχι απαραίτητα εξαντλητική, και σίγουρα διαφοροποιείται από περιβάλλον σε περιβάλλον. Όμως, από τη μελέτη των χαρακτηριστικών και των αναγκών των ομάδων αυτών, προκύπτει ότι η κατηγορία των ατόμων με αναπηρία είναι αυτή η οποία στο σύνολό της:

• συναντά τις περισσότερες και τις προβληματικές δυσκολίες, σε σχέση με τις υπόλοιπες κατηγορίες,
• συναντά δυσκολίες που είναι οι λιγότερο γνωστές και κατανοητές από τους σχεδιαστές,
• πολλές ανάγκες από τις δυσκολίες που συναντά, αν όχι όλες, τις συναντούν, ίσως σε άλλο βαθμό, και οι υπόλοιπες κατηγορίες.

Για τους λόγους αυτούς, η επόμενη ενότητα επικεντρώνεται στην αναλυτικότερη παρουσίαση των πιο συνηθισμένων τύπων αναπηρίας και των κλασσικών δυσκολιών που αυτά συναντούν στο περιβάλλον.

Άτομα με κινητικούς περιορισμούς

Τα άτομα με κινητικούς περιορισμούς, δηλαδή άτομα με περιορισμούς στην κίνηση και στη μετακίνηση (των ίδιων ή/και αντικειμένων και χειριστηρίων στο περιβάλλον), στα οποία περιλαμβάνονται και οι χρήστες αναπηρικών αμαξιδίων, έχουν ανάγκη από:

• πληροφορίες για τις επιλογές που προσφέρονται, στα σημεία εισόδου και σε κομβικά σημεία,
• διαδρομές και δομικά στοιχεία κατάλληλων διαστάσεων, ανάλογα με το αν έχουν ανάγκη ή όχι συνοδού ή βοηθημάτων,
• επιφάνειες κίνησης ελεύθερες από κάθε εμπόδιο, αντιολισθηρές, ομαλές, χωρίς αρμούς, συνεχείς και σταθερές, με ομαλές, μικρές κλίσεις εγκάρσιες ή διαμήκεις,
• χώρους ελιγμού, περιστροφής, ανάπαυσης και στάσης (συμπερ. για τυχόν συνοδούς) επαρκών διαστάσεων και σε τακτικές αποστάσεις, ειδικά σε κουραστικά σημεία της διαδρομής,
• κατάλληλες προβλέψεις για την υπερπήδηση υψομετρικών διαφορών (ράμπες, ανελκυστήρες, αναβατόρια κ.λπ.), καθώς και για την ανεμπόδιστη προσέγγιση εξοπλισμών, μηχανισμών κ.λπ.
• χειριστήρια εξοπλισμών και μηχανισμών κατάλληλα προσαρμοσμένα, που δεν απαιτούν μεγάλη δύναμη ή απαιτητικές δεξιότητες ή ιδιαίτερα γρήγορους χρόνους ανάδρασης από τον χρήστη, και που είναι τοποθετημένα σε κατάλληλα ύψη και θέση με τρόπο που να επιτρέπει την πρόσβαση σε αυτούς,
• κατάλληλες προβλέψεις ασφαλείας, όπως χειρολισθήρες, προστατευτικά κιγκλιδώματα κ.λπ.,
• κατάλληλες υποδομές για τη στάθμευση οχημάτων ΑμεΑ, στα σημεία άφιξης-αναχώρησης, και όπου προβλέπεται πρόσβαση με Ι.Χ.

Σε γενικές γραμμές, τα άτομα με κινητικούς περιορισμούς μπορούν να κινηθούν και να λειτουργήσουν αυτόνομα όταν διασφαλίζεται ότι:

• δεν υπάρχουν σκαλοπάτια και ανθρωπογενή εμπόδια κατά μήκος των διαδρομών,
• η επιφανειακή στρώση των διαδρομών είναι κατάλληλη (ομαλή, σταθερή, συνεχής, ομοιογενής, χωρίς βαθμίδες κ.λπ.),
• οι κατά μήκος και εγκάρσιες κλίσεις των διαδρομών είναι αποδεκτές,
• το πλάτος των διαδρομών είναι κατάλληλο, με αποδεκτό ελάχιστο πλάτος,
• υπάρχουν κατάλληλα κιγκλιδώματα και λοιπά μέτρα ασφαλείας και διαφυγής,
• υπάρχουν κατάλληλοι χώροι στάσης, ανάπαυσης και ελιγμών,
• οι υποδομές για το κοινό (WC, κιόσκια, κ.λπ.) είναι προσπελάσιμες και προσβάσιμες,
• οι πληροφορίες που παρέχονται βρίσκονται σε προσπελάσιμα σημεία,
• παρέχονται πληροφορίες σχετικά με την προσβασιμότητα των διαδρομών (π.χ. μήκος, μέσος χρόνος, επίπεδο δυσκολίας, μέγιστη/μέση κλίση, ελάχιστο/μέσο πλάτος, χαρακτηριστικά της επιφάνειας κίνησης, πιθανοί κίνδυνοι -π.χ. σε ειδικές καιρικές συνθήκες- κ.λπ.), καθώς και οδηγίες για έκτακτες καταστάσεις,
• οποιαδήποτε θα κληθεί το άτομο να χειριστεί, όπως εξοπλισμός (κλειδαριές ή χειρολαβές ή θύρες ή μηχανήματα εισιτηρίων, αυτόματα μηχανήματα, συσκευές κ.λπ.) και στοιχεία σήμανσης, βρίσκονται σε κατάλληλο ύψος και θέση και είναι εύκολα στον χειρισμό.

Άτομα με περιορισμούς όρασης

Τα άτομα με περιορισμούς όρασης, με μερική ή ολική απώλεια όρασης, με διαταραχές της όρασης (αχρωματοψία, γλαύκωμα κ.λπ.) έχουν ανάγκη από:

• πληροφορίες για τις επιλογές που προσφέρονται στα σημεία εισόδου και σε κομβικά σημεία και σε κατάλληλές μορφές,
• καθοδήγηση σε περίπλοκα περιβάλλοντα μέσω κατευθυντήριων οδηγών (στο έδαφος ή παράλληλων με το έδαφος, όπως οδηγοί όδευσης τυφλών και χειρολισθήρες όδευσης τυφλών),
• ασφαλείς διαδρομές, διακριτές και προσδιορισμένες με σαφήνεια στον χώρο, ελεύθερες από εμπόδια τα οποία δε γίνονται άμεσα αντιληπτά (είτε από το ίδιο το άτομο, είτε από τον σκύλο οδηγό), ομαλές και αντιολισθηρές, καλά φωτισμένες και χωρίς έντονες διαφοροποιήσεις στον φωτισμό και αντανακλάσεις (για διευκόλυνση των μερικώς βλεπόντων ατόμων), με συνεχείς και σταθερές επιφάνειες κίνησης, με αποδεκτές κλίσεις εγκάρσιες ή διαμήκεις,
• προφυλάξεις και επισήμανση για επικρεμάμενα στοιχεία, προεξοχές, σκαλοπάτια και για αλλαγές του επιπέδου και της κατεύθυνσης, της αρχής και του τέλους της διαδρομής κ.λπ.,
• στοιχεία, εξοπλισμούς και μηχανισμούς διαφορετικής υφής και έντονης χρωματικής αντίθεσης, ασφαλή προς ψηλάφηση, με ακουστικές οδηγίες και συνδεδεμένα σε τυχόν οδεύσεις τυφλών,
• κατάλληλη σήμανση (ηχητική ή/και απτική/ανάγλυφη, με έντονη χρωματική αντίθεση, με μεγάλους χαρακτήρες κ.λπ.).

Σε γενικές γραμμές, τα άτομα με περιορισμούς όρασης μπορούν να κινηθούν και να λειτουργήσουν αυτόνομα, όταν διασφαλίζεται ότι:

• κάθε πληροφορία και μήνυμα που παρέχεται είναι εύληπτη, συνοπτική και σαφής, όταν είναι γραπτή παρέχεται με ευκρινείς γραμματοσειρές και έντονες χρωματικές αντιθέσεις φόντου-χαρακτήρων και επιπλέον παρέχεται και σε εναλλακτικές μορφές, όπως σε ακουστική και σε απτική μορφή (π.χ. σε γραφή Braille, με δόνηση κ.λπ.) και σε μορφή για αμβλύωπες,
• παρέχονται πληροφορίες σχετικά με την προσβασιμότητα των διαδρομών (π.χ., μήκος, ελάχιστο ελεύθερο πλάτος, μέσος χρόνος, επίπεδο δυσκολίας, ύπαρξη ή μη οδηγών όδευσης, χαρακτηριστικά της επιφάνειας κίνησης, πιθανοί κίνδυνοι -π.χ. σε ειδικές καιρικές συνθήκες- κ.λπ.), καθώς και οδηγίες για έκτακτες καταστάσεις,
• τυχόν εικονογράμματα συνοδεύονται από ευδιάκριτο κείμενο και κείμενο σε προσβάσιμες μορφές,
• οι διαδρομές έχουν διαφορετική επιφάνεια ή/και χρώμα από τον περιβάλλοντα χώρο και διαθέτουν κατάλληλο «οδηγό» (δίκτυο) για υποστήριξη του προσανατολισμού τους,
• το πλάτος των διαδρομών κίνησης είναι αρκετό, ώστε ένα άτομο με περιορισμούς όρασης να μπορεί να συνοδεύεται από έναν συνοδό ή ένα σκύλο βοηθείας,
• δεν υπάρχουν ασάφειες στον προσανατολισμό, ιδίως σε σημεία που μεταβάλλονται σημαντικά τα επίπεδα φωτισμού,
• δεν υπάρχουν απροσδόκητα εμπόδια (δεξιά, αριστερά, καθ’ ύψος, επί του δαπέδου κ.λπ.),
• η είσοδος επισκεπτών με σκύλους-οδηγούς επιτρέπεται σε όλους τους χώρους που είναι απαραίτητο (σύμφωνα με τη νομοθεσία).

Άτομα με περιορισμούς ακοής

Τα άτομα με περιορισμούς ακοής, όπως οι κωφοί και οι βαρήκοοι, έχουν ανάγκη από:

• διαδρομές και χώρους με καλό φωτισμό και με σαφή προσδιορισμό στον χώρο,
• οπτική και εύληπτη σήμανση και πληροφόρηση/ενημέρωση με τη χρήση εύληπτων εικονογραμμάτων, συνοδευόμενων από απλό και σαφές κείμενο,
• καλή ακουστική χώρων και συστημάτων και βοηθήματα/επιλογές ενίσχυσης ήχων,
• εναλλακτικές μεθόδους επικοινωνίας, πληροφόρησης και ειδοποίησης, π.χ. με χειλεανάγνωση ή με γνώστες νοηματικής ή με χρήση υπότιτλων ή μέσω SMS ή γραπτά ή με φωτεινά σήματα,
• μηχανισμούς και εξοπλισμούς συμβατούς με ειδικά βοηθήματα.

Σε γενικές γραμμές, τα άτομα με περιορισμούς ακοής μπορούν να κινηθούν και να λειτουργήσουν αυτόνομα, όταν διασφαλίζεται ότι:

• τυχόν πληροφορίες και μηνύματα που διατίθενται ηχητικά, διατίθενται και οπτικά, με χρήση διερμηνείας στη νοηματική ή υπότιτλους ή γραπτά με απλό και κατανοητό λόγο κ.λπ.,
• ο φωτισμός είναι κατάλληλος για να επιτρέπει τη χειλανάγνωση και τον έλεγχο του χώρου,
• παρέχονται κατάλληλες οδηγίες για έκτακτες καταστάσεις.

Άτομα με νοητικές, γνωστικές ή ψυχικές αναπηρίες

Τα άτομα με νοητικές, γνωστικές ή ψυχικές αναπηρίες, στα οποία συμπεριλαμβάνονται και τα άτομα με μαθησιακές δυσκολίες, αυτισμό, σύνδρομο Down, άνοια, Alzheimer, σχιζοφρένεια, διπολική διαταραχή κ.λπ., έχουν ανάγκη από:

• πληροφορίες για τις επιλογές που προσφέρονται, οι οποίες διατίθενται σε κατάλληλες μορφές, τόσο σε σημεία εισόδου όσο και σε κομβικά σημεία της διαδρομής,
• απλή διαρρύθμιση χώρων με ανοικτές εξόδους, ώστε να μην προκαλούν κλειστοφοβία και ασφαλείς διαδρομές χωρίς εκπλήξεις, προσδιορισμένες με σαφήνεια στον χώρο,
• συνεχή, απλή και εύληπτη σήμανση, ενδείξεις με χρωματικές αντιθέσεις και εικονίδια,
• τυποποιημένο εξοπλισμό με ευδιάκριτη χρήση και φιλικούς μηχανισμούς και εφαρμογές με απλοποιημένες οδηγίες χρήσης όπου χρειάζονται.

Σε γενικές γραμμές, τα άτομα με νοητικές, γνωστικές ή ψυχικές αναπηρίες μπορούν να κινηθούν και να λειτουργήσουν αυτόνομα, όταν διασφαλίζεται ότι:

• οι διαδρομές είναι σαφείς, ασφαλείς, χωρίς εκπλήξεις που θα προκαλέσουν σύγχυση και πανικό,
• κάθε πληροφορία και μήνυμα που παρέχεται είναι εύληπτη, συνοπτική και σαφής, όταν είναι γραπτή παρέχεται με ευκρινείς γραμματοσειρές κ.λπ. και επιπλέον παρέχεται και σε εναλλακτικές μορφές, όπως σε ακουστική μορφή και σε εύκολη στην ανάγνωση μορφή (αγγλ. easy-to-read format),
• γίνεται χρήση συμβόλων και εικονογραμμάτων (αγγλ. pictogram signs), χωρίς όμως να παραλείπεται να συνοδεύονται πάντα από κείμενο, δεδομένου ότι η χρήση τους μπορεί μεν να διευκολύνει μερικούς ανθρώπους, αλλά συχνά δεν αναγνωρίζονται από άτομα με περιορισμούς όρασης ή με μαθησιακή αναπηρία ή με διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο,
• παρέχονται πληροφορίες σχετικές με την προσβασιμότητα των διαδρομών (π.χ. πληροφορίες για υψοφοβικούς και κλειστοφοβικούς), καθώς και οδηγίες για έκτακτες καταστάσεις,
• η είσοδος επισκεπτών με σκύλους-βοηθούς επιτρέπεται σε όλους τους δημόσιους χώρους.

Ηλικιωμένοι και υπερήλικες

Η ηλικία των 65 ετών θεωρείται το βιολογικό όριο της γήρανσης, ηλικία μετά την οποία το ποσοστό των προβλημάτων υγείας αυξάνεται σημαντικά, ενώ μετά την ηλικία των 85 οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν εντονότερους περιορισμούς (αισθητηριακούς και κινητικούς). Το γήρας επιφέρει φυσιολογικές, ψυχολογικές και κοινωνικές αλλαγές στη ζωή του ατόμου και επηρεάζει ικανότητες και δεξιότητες που σχετίζονται με τις αισθήσεις (όραση, ακοή, αφή κ.λπ.), με την κίνηση και ιδιαίτερα με την ακρίβεια και την αντοχή στις κινήσεις, τη μνήμη, τη μάθηση και άλλες γνωστικές λειτουργίες.

Ειδικότερα, τα ηλικιωμένα άτομα συχνά αντιμετωπίζουν δυσκολίες σε λειτουργίες, όπως:

• να σκέφτονται και να ενεργούν γρήγορα,
• να κατανοούν και να αποκωδικοποιούν πολύπλοκους διάλογους, εκμοντερνισμένη ορολογία και συμβολισμούς,
• να γνωρίζουν δεύτερη γλώσσα, εκτός της μητρική τους,
• να κατανοούν και να αλληλεπιδρούν με νέες τεχνολογίες,
• να εκτελούν δύο ενέργειες ταυτόχρονα,
• να συλλέγουν την πληροφορία που χρειάζονται, όταν τη χρειάζονται,
• να εστιάζουν την προσοχή τους για μεγάλα χρονικά διαστήματα.

Σε γενικές γραμμές, οι ηλικιωμένοι και οι υπερήλικες μπορούν να κινηθούν και να λειτουργήσουν αυτόνομα, όταν διασφαλίζεται ότι:

• οι διαδρομές φέρουν τα χαρακτηριστικά που αναφέρθηκαν παραπάνω για τις διάφορες ομάδες επισκεπτών με αναπηρία,
• περιλαμβάνονται και σύντομες ολοκληρωμένες διαδρομές (fast-track),
• παρέχονται πληροφορίες σχετικά με υπηρεσίες υγείας και έκτακτης ανάγκης που είναι διαθέσιμες εντός ή/και πλησίον της περιοχής,
• κάθε πληροφορία και μήνυμα που παρέχεται είναι σε απλή γλώσσα, χωρίς νέες ορολογίες, εκφράσεις και σύμβολα που μπορεί να τους διαφεύγουν και για τα οποία δεν δίνονται οι απαραίτητες επεξηγήσεις,
• τυχόν μηχανισμοί και εφαρμογές χαρακτηρίζονται από απλότητα και σαφήνεια και συνοδεύονται από απλές και σαφείς οδηγίες χρήσης, όπου χρειάζονται.

Λοιπές παρατηρήσεις – επισημάνσεις