Αντικείμενο του παρόντος δελτίου Στατιστικής Πληροφόρησης του Παρατηρητηρίου Θεμάτων Αναπηρίας της ΕΣΑμεΑ είναι η κοινωνική προστασία και οι παροχές κοινωνικής προστασίας προς τα άτομα με αναπηρία, χρόνιες ή/και σπάνιες παθήσεις στην Ελλάδα και στην Ευρωπαϊκή Ένωση [Ε.Ε. (27)]. Στο δελτίο παρουσιάζονται τα τελευταία διαθέσιμα δεδομένα από το Ευρωπαϊκό Σύστημα Ολοκληρωμένων Στατιστικών Κοινωνικής Προστασίας (ESSPROS) σχετικά με τις δαπάνες και τις παροχές κοινωνικής προστασίας, διερευνάται η διαχρονική εξέλιξη αυτών των μεγεθών και αποτυπώνεται η θέση της χώρας σε σύγκριση με τα υπόλοιπα κράτη της Ευρώπης.

Οι δαπάνες για την κοινωνική προστασία, υπό το πρίσμα των πολιτικών της τελευταίας δεκαπενταετίας, αντιμετωπίστηκαν ως δημοσιονομικό φορτίο και όχι ως μέρος της λύσης για έξοδο από την κρίση. Η συρρίκνωση του κοινωνικού κράτους, που έλαβε χώρα με περιστολή του ¼ των δαπανών κοινωνικής προστασίας το διάστημα 2009-2017, βασίστηκε κυρίως σε μυθεύματα, που ήθελαν την Ελλάδα να δαπανά πολλά σε αυτόν τον τομέα, ενώ η σύγκριση των πραγματικών δεδομένων στο επίπεδο των χωρών της Ε.Ε. αποκαλύπτει το ανυπόστατο αυτών των αιτιάσεων. Παρότι από το 2017 έως το 2022 καταγράφεται σταθερή μικρή ανάκαμψη των συνολικών δαπανών για κοινωνική προστασία, αυτή δεν επαρκεί, ενώ ταυτόχρονα δεν αποτυπώνεται κατ’ ελάχιστο στις δαπάνες για την αναπηρία. Οι παροχές για την αναπηρία, με όποιον δείκτη και αν μετρηθούν, κατατάσσουν την χώρα μας σταθερά στις τελευταίες θέσεις της Ευρώπης. 

Ωστόσο ιδιαίτερα σημαντικό εύρημα που καταδεικνύει τις παθογένειες του συστήματος κοινωνικής προστασίας, αλλά και ειδικότερα σε ότι αφορά στην αναπηρία, είναι η μικρή επίδραση που ασκούν οι υφιστάμενες κοινωνικές μεταβιβάσεις στην εξάλειψη της φτώχειας και ιδιαίτερα της φτώχειας των ατόμων με αναπηρία στις παραγωγικές ηλικίες. Αυτό το εύρημα επιβεβαιώνει τον στρεβλό και ελλειμματικό χαρακτήρα της κοινωνικής προστασίας στην Ελλάδα, την αποσπασματικότητα των παροχών, την απουσία δομών και υπηρεσιών που να ανταποκρίνονται στις ανάγκες των ατόμων με αναπηρία και να υποστηρίζουν την ανεξάρτητη διαβίωση και την κοινωνική τους ένταξη, την ανεπάρκεια των οικονομικών ενισχύσεων και των μέτρων καταπολέμησης της φτώχειας.

Βασικά ευρήματα (αναλυτικά στο δελτίο Στατιστικής Πληροφόρησης που επισυνάπτεται):

• Η κατά κεφαλή εθνική δαπάνη (2022) για παροχές κοινωνικής προστασίας σε Μονάδες Αγοραστικής Δύναμης (ΜΑΔ)[i] ανέρχεται στη χώρα σε 5.696,94, όντας κατά 43% χαμηλότερη από τον μέσο όρο της Ε.Ε.-27 (10.013).
• Το 2024, η Ελλάδα καταγράφει την χαμηλότερη τιμή στον δείκτη «Επίδραση των κοινωνικών μεταβιβάσεων (εξαιρουμένων των συντάξεων) στη μείωση της φτώχειας» που υπολογίστηκε σε 16,6 μονάδες, όταν σε επίπεδο ΕΕ των 27 καταγράφεται τιμή υπερδιπλάσια, που ανέρχεται σε 34,4.
• Οι δαπάνες για κοινωνικές παροχές για την «Αναπηρία» ανέρχονται το 2022 σε 1.901 εκατ. Ευρώ, καταλαμβάνοντας μόλις το 3,8% των δαπανών κοινωνικής προστασίας (δεύτερο χαμηλότερο ποσοστό στην ΕΕ-27), όταν ο μέσος όρος της Ε.Ε.(27) ανερχόταν στο 7%.

Ειδικότερα, για τις δαπάνες κοινωνικής προστασίας για την αναπηρία, τα στοιχεία δείχνουν ότι: 

• Οι δαπάνες προστασίας της αναπηρίας κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης και των μνημονίων υπέστησαν τεράστια περικοπή. Το διάστημα 2012 έως 2015, οι δαπάνες περικόπηκαν σε ποσοστό 42%, ενώ έκτοτε παραμένουν μέχρι και το 2022 σε παρόμοια, εξαιρετικά χαμηλά επίπεδα.
• Η «κατά κεφαλήν δαπάνη για παροχές κοινωνικής προστασίας για την αναπηρία σε μονάδες αγοραστικής δύναμης» επιβεβαιώνει επίσης την γενική εικόνα, αφού στην Ελλάδα βρίσκεται το 2022 στο ιδιαίτερα χαμηλό επίπεδο των 215,81 (ΜΑΔ - Μονάδες Αγοραστικής Δύναμης) ανά κάτοικο (προτελευταία μετά την Μάλτα), που αντιστοιχεί σε λιγότερο από το 1/3 της ευρωπαϊκής δαπάνης (ΕΕ-27: 672,44).
• Μέχρι και το έτος 2022 για το οποίο διαθέτουμε αναλυτικά δεδομένα, οι δαπάνες κοινωνικής προστασίας για την αναπηρία αφορούσαν σχεδόν αποκλειστικά σε περιοδικές παροχές σε χρήμα και ειδικότερα, σε συντάξεις αναπηρίας (47% της δαπάνης) και σε αναπηρικά επιδόματα (48,7% της δαπάνης). Επιβεβαιώνεται δηλαδή ότι, οι παροχές σε επίπεδο υπηρεσιών υποστήριξης είναι ιδιαίτερα περιορισμένες στη χώρα, και η πρόνοια, μέχρι και το 2022, ήταν σχεδόν ανύπαρκτη σε ότι αφορά ζητήματα στέγασης, βοήθειας σε καθημερινές δραστηριότητες, αποκατάστασης / επαναποκατάστασης.
• Το πλήθος των δικαιούχων αναπηρικής σύνταξης καταγράφει συνεχόμενη μείωση από το 2015. Συνολικά κατά το διάστημα 2015-2022 καταγράφονται 26.870 λιγότεροι δικαιούχοι, δηλαδή σημειώνεται μείωση της τάξεως του 20%.
• Η επίδραση των κοινωνικών μεταβιβάσεων (συμπεριλαμβανομένων των συντάξεων) στη μείωση της φτώχειας των ατόμων με μέτρια και σοβαρή αναπηρία 16-64 ετών για το 2024 φέρνει την Ελλάδα πάλι στη τελευταία θέση, καταγράφοντας τη χειρότερη επίδοση στον συγκεκριμένο δείκτη. Ειδικότερα, μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις το ποσοστό φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού των ατόμων με αναπηρία 16-64 ετών μειώνεται μόλις κατά 5,3 μονάδες, καταλήγοντας να είναι ένα από τα δύο υψηλότερα στην Ευρώπη (Ποσοστό κινδύνου φτώχειας ή/και κοινωνικού αποκλεισμού: Ελλάδα: 48,3%/ Ρουμανία: 48,4%)

Με δεδομένη τη δημογραφική γήρανση που εκ των πραγμάτων οδηγεί σε αύξηση των χρονίων παθήσεων και των αναπηριών, είναι σαφές ότι απαιτείται άμεση αλλαγή πλεύσης και ενίσχυση των κοινωνικών παροχών, με ειδική μέριμνα για τους πλέον ευάλωτους πολίτες. Σήμερα, τα άτομα με αναπηρία, χρόνιες ή/και σπάνιες παθήσεις και οι οικογένειές τους βιώνουν με τον πλέον δραματικό τρόπο τις επιπτώσεις των πολλαπλών κρίσεων που αντιμετωπίζουν οι σύγχρονες κοινωνίες, αδυνατώντας πλέον σε μεγάλο ποσοστό να καλύψουν ακόμα και βασικές καθημερινές ανάγκες διαβίωσης. 

Η ανάγκη μιας ολοκληρωμένης προσέγγισης για την προστασία των ατόμων με αναπηρία, χρόνιες ή/και σπάνιες παθήσεις και των οικογενειών τους από τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό αποτελεί για την ΕΣΑμεΑ ύψιστη διεκδίκηση και πολιτική προτεραιότητα.

[i] Ως «μονάδα αγοραστικής δύναμης (ΜΑΔ)» νοείται η τεχνητή κοινή νομισματική μονάδα αναφοράς που χρησιμοποιείται στην Ευρωπαϊκή Ένωση για να εκφράσει τον όγκο των οικονομικών συγκεντρωτικών μεγεθών για τους σκοπούς των χωρικών συγκρίσεων με τρόπο ώστε να εξαλείφονται οι διαφορές των επιπέδων τιμών μεταξύ κρατών μελών. Βλ. Κανονισμό του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και Συμβουλίου, www.shorturl.at/vxM26